Coalitieonderhandelingen

Inleiding

De uitslag van de verkiezingen is bekend. Direct daarna starten de coalitieonderhandelingen. De coalitie- en/of collegeonderhandelingen bestaan uit twee delen: het informatie- en het formatieproces.

Tijdens het informatieproces onderzoek je als politieke partijen de mogelijkheden om een coalitie met een meerderheid in de gemeenteraad te vormen.

Na het advies over de beste combinatie van partijen start het formatieproces. Dit bestaat uit onderhandelingen over de inhoud van een coalitieakkoord en over de samenstelling van het college. Het formatieproces is klaar wanneer er een akkoord is bereikt en de namen van de wethouders bekend zijn.

Deze module laat stapsgewijs zien hoe coalitieonderhandelingen in grote lijnen meestal verlopen en hoe je je daar met je partij zo goed mogelijk op kunt voorbereiden.

Voor de verkiezingen

Voor politieke partijen vormen coalitieonderhandelingen een intensieve periode. De onderhandelingen bepalen immers wat de rol en betekenis van jouw partij de komende vier jaar in de coalitie – of de oppositie – kan zijn. Het is dus belangrijk om je daar als partij goed op voor te bereiden. Je begint daar al ruim voor de verkiezingen mee, door je te verdiepen in inhoudelijke thema’s die spelen in je gemeente en ervoor te zorgen dat er mensen klaarstaan die eventueel een taak als onderhandelaar of wethouder kunnen oppakken.

Als partij krijg je in de voorbereidingen op de coalitieonderhandelingen in verschillende fasen ondersteuning vanuit de ambtelijke organisatie van de gemeente en de griffie. Voor de verkiezingen maken gemeente en griffie met de politieke partijen afspraken over het proces van de onderhandelingen en de ondersteuning die daarbij geboden kan worden.

Hieronder werken we dat verder uit.

Technische voorbereidingen

De griffie neemt vaak het initiatief voor een gesprek met alle politieke partijen om de coalitieonderhandelingen voor te bereiden. Hierbij gaat het om het proces en de manier van onderhandelen. Mocht dit gesprek niet worden ingepland, dan kun je vragen om dit alsnog te doen. De inhoud van het gesprek kan per gemeente verschillen. Er zijn punten waar afspraken over worden gemaakt en punten om te bespreken.

Punten waar je afspraken over maakt:

1. Wie neemt het initiatief voor de coalitiebesprekingen? De grootste fractie? Of maak je andere afspraken?
2. Hoe wordt het informatie- en het formatieproces begeleid? Wordt er gebruik gemaakt van een interne of externe informateur en/of formateur en wie doet hiervoor een voorstel?
3. Hoe ondersteunen de griffie en de ambtelijke organisatie de politieke partijen tijdens het informatie- en het formatieproces? Tijdens het informatieproces worden partijen vaak ondersteund door de griffie, omdat in dit deel van het proces de hele raad betrokken is. Het formatieproces wordt bijna altijd ondersteund door de ambtelijke organisatie, met name door ambtenaren met kennis van inhoudelijke dossiers, financiën en communicatie. Zij kunnen ook ondersteuning bieden bij het schrijven van een collegeprogramma.
4. Maak ook afspraken over de terugkoppeling van het onderhandelingsproces aan de gemeenteraad. Denk hierbij aan de manier waarop de raadsleden/fracties tussentijdse informatie krijgen, het bespreken van het advies van de informateur en het akkoord van de formateur in de gemeenteraad.

Punten om te bespreken:

1. Bespreek of de informateur zelf het informatieproces vormgeeft of dat er kaders worden meegegeven, zoals dat er minimaal met elke partij een keer gesproken wordt.
2. Vaak zijn de coalitieonderhandelingen niet openbaar. Bespreek met elkaar hoeveel mensen bij een gesprek mogen zijn, of de notulen besloten blijven of openbaar worden gemaakt en hoe informatie gedeeld mag worden met de fractie en het bestuur van de partij. In het verlengde hiervan kun je bespreken wie de pers te woord staat en op welke momenten dat gebeurt.
3. Bespreek welke informatie nodig is om te kunnen starten met de coalitieonderhandelingen. Denk hierbij aan: overdrachtsdocumenten, financiële overzichten, factsheets van belangrijke dossiers e.d.
4. Bespreek de vorm van het akkoord waarin de hoofdlijnen voor de bestuursperiode worden vastgelegd. Deze module beschrijft het proces om te komen tot een coalitie-/collegeakkoord. Maar er zijn ook ander vormen mogelijk, zoals een breed akkoord (XL coalities), een zakencollege of een raadsbreed akkoord.
5. Bespreek hoe de financiële vertaling van het akkoord wordt gemaakt. Bevat het akkoord financiële kaders? Vervangt het de voorjaars-/kadernota?
6. Bespreek de rol van de burgemeester, secretaris en griffier. Denk hierbij aan de rollen als adviseur van de informateur/formateur, de ondersteuning in het proces en de inhoudelijke ondersteuning.
   Let op: Artikel 35 van de Gemeentewet bepaalt dat de burgemeester in ieder geval wordt geïnformeerd over de uitkomsten van de collegeonderhandelingen en dat hij in de gelegenheid wordt gesteld zijn opvattingen over het collegeprogramma kenbaar te maken.
7. Bespreek de overgangsperiode tussen de verkiezing en het nieuwe college. De wethouders blijven verantwoordelijk totdat een nieuw college is benoemd. Ze beperken zich in deze periode vaak tot de lopende, spoedeisende en niet politiek gevoelige zaken. Laat een overzicht maken van de dossiers en bespreek welke politiek gevoelig zijn. Deze dossiers worden stilgelegd en door een nieuw college weer opgepakt.

Inhoudelijke voorbereidingen:

1. Bereid als partij de gesprekken van de coalitieonderhandelingen inhoudelijk voor. Denk na over wat voor jullie partij de belangrijkste punten zijn en over welke punten je niet wilt onderhandelen. Je verkiezingsprogramma is daarbij de leidraad. Bespreek ook met welke partijen je in een coalitie wilt samenwerken en met welke (liever) niet.
2. Denk na over de mensen die een taak kunnen oppakken na de verkiezingen: wie gaat namens de partij de gesprekken voeren en wie zijn de kandidaat-wethouders? Mocht je mogelijk de grootste partij worden, denk dan ook na over een kandidaat-informateur en/of -formateur.
3. Een paar mensen gaan namens jouw partij de onderhandelingen voeren. Maak afspraken over de ruimte die zij hebben om te onderhandelen en bespreek hoe zij het bestuur, de fractie en de leden informeren, bijvoorbeeld via bestaande appgroepen, een nieuwsbrief etc. Beslis vooraf of het resultaat van de onderhandelingen wordt voorgelegd aan een algemene ledenvergadering of dat leden alleen worden geïnformeerd.
4. Raadpleeg voor meer informatie over hoe je moet onderhandelen de online module ‘Onderhandelen’

Na de verkiezingen

Wanneer de officiële uitslag van de gemeenteraadsverkiezing bekend is, begint het proces om te komen tot een coalitie-/collegeakkoord. Er wordt gezocht naar de goede combinatie van partijen die samen een meerderheid van de zetels in de gemeenteraad hebben. Met deze partijen worden de onderhandelingen gevoerd.

Naast de officiële gesprekken zijn ook informele contacten en gesprekken tussen de partijen belangrijk. Maak hiervoor ook tijd vrij.

Over coalitieonderhandelingen is weinig in de wet geregeld. Het proces en de duur van de onderhandelingen verschillen daarom per gemeente. Wel verloopt het proces in elke gemeente ongeveer langs onderstaande drie stappen.

1. Starten van het proces

De griffier neemt contact op met de lijsttrekker van de grootste partij. Deze zal – al naar gelang hoe het is afgesproken – zelf het proces als informateur starten of dit laten doen door een externe informateur. De naam van de externe informateur wordt op dat moment gedeeld met de andere partijen. Een externe informateur is vaak iemand met gezag in de gemeente of de grootste partij. De informateur zal beginnen met het inplannen van gesprekken voor de informatiefase.
Belangrijk: Zorg dat er in je partij een kandidaat beschikbaar is voor de rol van informateur. Is jouw partij niet de grootste geworden, wacht dan op een uitnodiging voor een gesprek met de informateur.

2. Informatiefase

De informateur neemt het initiatief voor de verkennende gesprekken met de partijen. Tijdens deze gesprekken krijg je vragen als: met welke partijen wil jouw partij gaan samenwerken? Zijn er partijen waarmee jullie niet willen samenwerken? Wat zijn jullie belangrijkste inhoudelijke punten voor het akkoord? Zijn er punten waar jullie niet over willen onderhandelen? Wie is/zijn de kandidaat-wethouder(s) voor jullie partij?

De informatiefase kan uit meerdere gespreksronden bestaan en eindigt met een advies van de informateur over de partijen om de coalitieonderhandelingen mee te starten. De informateur zal het advies toelichten aan alle partijen in de gemeenteraad. Dit kan in een vergadering of via een brief.
Belangrijk: Zorg dat je als partij voorbereid naar elk gesprek gaat. Vraag de informateur naar de gesprekonderwerpen als deze niet vermeld staan op de uitnodiging. Word je niet of niet meer uitgenodigd voor een volgende gesprekronde, dan zal dat betekenen dat je waarschijnlijk een oppositierol krijgt in deze bestuursperiode.

3. Formatiefase

In deze fase wordt onderhandeld over een coalitie-/collegeakoord. De formateur begeleidt de gesprekken. Omdat deze gesprekken over de inhoud en de politieke verhoudingen gaan, is de formateur vaak de lijsttrekker van de grootste partij. De formateur neemt het initiatief voor de gesprekken, stelt de agenda op en zorgt voor de inhoud van het akkoord. De formateur wordt ondersteund door ambtenaren die de gesprekken inhoudelijk voorbereiden en ook kunnen meeschrijven aan het akkoord.

De formateur begeleidt niet alleen de onderhandelingen over de inhoud van het akkoord, maar ook die over de invulling van het college. Het gaat dan bijvoorbeeld om het aantal wethouders in het college, de kandidaat-wethouders en de verdeling van de portefeuilles over de wethouders.

De formatiefase eindigt met een voorstel vanuit de coalitiepartijen met daarin het inhoudelijk akkoord, de namen van de kandidaat-wethouders en het aantal uur waarvoor ze worden aangesteld. De formateur zal het voorstel toelichten aan de gemeenteraad, waarna de raad erover debatteert. De burgemeester brengt het voorstel vervolgens in stemming. Als het voorstel wordt aangenomen, worden na het debat de wethouders benoemd.

Als de partijen geen inhoudelijke overeenstemming bereiken, start de formatiefase opnieuw. Dan gaat een andere combinatie van partijen de coalitieonderhandelingen voeren.

Belangrijk: Zorg in deze fase voor korte lijnen met (een deel van) de partij. Als er keuzes gemaakt moeten worden is het belangrijk dit te kunnen bespreken. Daarnaast is het verstandig om meerdere kandidaat-wethouders beschikbaar te hebben. Ken hun wensen en expertise, zodat op basis van de portefeuilleverdeling de meest geschikte kandidaat gevraagd kan worden. De gemeente laat alle kandidaat-wethouders voor hun benoeming door een extern bureau toetsen op hun integriteit.