Integriteit en weerbaarheid

Voor werving en selectie van kandidaat-raadsleden en -wethouders door lokale politieke partijen

Lokale politici en bestuurders leven in een glazen huis. Hun gedrag ligt onder een vergrootglas. Het is belangrijk dat zij integer handelen laten zien: eerlijk, oprecht en niet omkoopbaar. Integere raadsleden en wethouders dragen bij aan een betrouwbare en weerbare democratie.

Als politieke partij ben je verantwoordelijk voor de kwaliteit en weerbaarheid van de kandidaat-raadsleden en kandidaat-wethouders die je namens jouw partij aandraagt en voor een cultuur binnen je partij/fractie waarin integer handelen de norm is.

Deze module laat zien hoe je er tijdens het werven en selecteren van kandidaat-raadsleden en -wethouders voor zorgt dat er aandacht is voor integriteit en weerbaarheid. Als je mogelijke risico’s en kwetsbaarheden op dat gebied op tijd opmerkt, kun je de kans verkleinen dat een raadslid of wethouder problemen krijgt – of veroorzaakt – als hij of zij eenmaal is benoemd of gekozen.

De module bestaat uit twee onderdelen:

• Werving en selectie kandidaat-raadsleden
• Werving en selectie kandidaat-wethouders

Een module die op een later moment verschijnt, zal aandacht besteden aan integriteit en weerbaarheid in de fase ná de werving en selectie, dus tijdens het werken als raadslid of wethouder. Misstanden op het gebied van integriteit – soms zelfs alleen al de schijn daarvan – schaden niet alleen de politicus of bestuurder om wie het gaat, maar ook zijn of haar partij en het vertrouwen in de politiek in het algemeen. Ernstige integriteitsschendingen, zoals omkoping of andere vormen van corruptie, zijn strafbaar. Maar er is ook een groot grijs gebied, waarin op zich nuttige netwerken kunnen omslaan in bijvoorbeeld vriendjespolitiek, oneerlijke beïnvloeding of uitsluiting. Hoe eerder je je daarvan bewust bent, hoe beter je ‘ontsporingen’ kunt signaleren en voorkomen.

Werving en selectie kandidaat-raadsleden

Ruim voor de gemeenteraadsverkiezingen ga je als bestuur en/of wervings- en selectiecommissie op zoek naar kandidaat-raadsleden die geschikt zijn om jouw partij te vertegenwoordigen in de gemeenteraad. Je maakt een profielschets voor raadsleden en voor hoe je wilt dat je ‘ideale’ fractie er als geheel komt uit te zien. Op basis daarvan ga je kandidaten werven en selecteren.

Het is belangrijk om als bestuur of als werving- en selectiecommissie kandidaat-raadsleden ook vragen te stellen over hun integriteit. Vanwege de constante opgave en uitdaging op het gebied van bestuurlijke integriteit blijft het ‘goede gesprek’ in ieder geval de basis.  Dat kan best lastig zijn, zeker als het gaat om mensen die je al kent: alsof je hen niet vertrouwt. Daarom is het verstandig om vooraf al duidelijk te maken dat je vragen zult stellen over integriteit en dat dit onderdeel is van het selectieproces, juist ter bescherming en versterking van henzelf in hun toekomstige rol.

Er zijn verschillende instrumenten die je kunnen helpen om dat ‘goede gesprek’ te voeren. Hieronder sommen we er een aantal op. Ze zijn gebaseerd op de Handreiking Integriteitstoetsing van kandidaten voor politieke partijen van het ministerie van BZK. Zie daarvoor ook deze animatie. De handreiking biedt bij alle instrumenten ook concrete voorbeelden van hoe je ze kunt opstellen of toepassen.

1. Stel vuistregels integriteit op voor je partij

Om duidelijk te maken wat jouw partij van (kandidaat-)raadsleden, -wethouders en (bestuurs)leden verwacht op het gebied van integriteit, kun je daar vuistregels voor opstellen die je kandidaten laat onderschrijven. Daarmee tonen zij aan dat zij de regels kennen en ernaar zullen handelen. Je kunt de vuistregels laten vaststellen door het bestuur of op een ALV. Voorbeelden van zulke vuistregels zijn (bron: Handreiking Integriteitstoetsing ministerie BZK):

• Ik volg de wet- en regelgeving en daarnaast sluit mijn (privé) handelen aan op de (kern)waarden van de partij.
• Mijn handelen is in lijn met mijn functie in de partij.
• Ik ben open over mijn persoonlijke belangen.
• Besluiten die ik neem worden niet beïnvloed door een persoonlijk belang.
• Ik ben te vertrouwen en ik houd me aan mijn afspraken.
• Ik deel vertrouwelijke informatie niet met anderen.
• Ik gedraag mij naar alle organisaties en burgers correct, fatsoenlijk en respectvol.
• Ik neem de ander serieus en ik behandel iedereen op dezelfde manier.
• Ik kan en wil altijd uitleggen waarom ik op een bepaalde manier heb gehandeld.
• Ik spreek anderen aan op mogelijk niet-integer gedrag.

2. Laat geïnteresseerden checken of niets hun raadslidmaatschap belemmert

Er zijn wettelijke regels voor welke functies raadsleden naast het lidmaatschap van de raad mogen vervullen. Zo kan iemand bijvoorbeeld geen raadslid worden in de gemeente waar hij of zij zelf als ambtenaar werkt. Is iemand geïnteresseerd om namens jouw partij raadslid te worden? Laat diegene dan eerst checken of er geen persoonlijke omstandigheden zijn die niet met het raadslidmaatschap te verenigen zijn.

3. Laat kandidaat-raadsleden een vragenlijst integriteit invullen

Bedenk wat je van je kandidaat-raadsleden wilt weten en laat hen daarover, voordat je met hen een selectiegesprek voert, een vragenlijst invullen. Wat voor (neven)functies vervullen zij (of hun familieleden) naast het raadslidmaatschap? Hebben zij of hun familieleden financiële belangen bij organisaties die banden hebben met de gemeente, of die subsidie van de gemeente ontvangen? Spelen er dingen in hun privéleven of in dat van familieleden, die een integriteitsrisico kunnen vormen? Als kandidaten dit soort vragen vooraf al hebben beantwoord, kun je er in het selectiegesprek eventueel op doorvragen.

4. Check het verleden van je kandidaten

Spelen er dingen in het verleden van je kandidaten die misschien tot problemen kunnen leiden? Dan is het belangrijk dat je dat weet. Behalve dat je je kandidaten daar naar kunt vragen, kun je dat ook zelf onderzoeken. Bijvoorbeeld door openbare bronnen (profielen op LinkedIn, Twitter/Facebook/Instagram etc.) te checken. Om na te gaan of je kandidaten in het verleden strafbare feiten hebben gepleegd, kun je overwegen hen om een Verklaring Omtrent het Gedrag (VOG) te vragen. Sommige partijen vragen dit aan alle kandidaat-raadsleden, andere alleen aan degenen die daadwerkelijk op de lijst komen. Het is niet verplicht om een VOG aan te vragen voor (kandidaat-)raadsleden.

5. Wees alert op risico ondermijning

Met ondermijning van het openbaar bestuur wordt bedoeld dat criminelen of criminele organisaties zich mengen met het openbaar bestuur en daarmee besluitvorming beïnvloeden. Als mensen zich bij jouw partij melden met de interesse om raadslid te worden, is het moeilijk te herkennen of zij zich met ondermijning bezighouden. Soms kan hun verleden of hun huidige situatie aanleiding zijn om hierop door te vragen. Bijvoorbeeld als iemand lid is van een organisatie die banden heeft met criminelen. Of als iemand bungalows bezit in een vakantiepark waar illegale activiteiten plaatsvinden. In de Handreiking Integriteitstoetsing staat een lijst met dat soort ‘red flags’, waarop je zou kunnen doorvragen vanwege een eventueel risico op ondermijning.

6. Maak een leidraad integriteit voor het selectiegesprek

Je kunt vooraf een leidraad opstellen met vragen die je tijdens het selectiegesprek over integriteit wilt stellen, bijvoorbeeld aan de hand van de vragenlijst die de kandidaten van tevoren al hebben ingevuld. Saxion Hogeschool ontwikkelde in samenwerking met de gemeente Eindhoven een weerbaarheidscheck die je hierbij kunt gebruiken. De weerbaarheidscheck laat zien welke kansen en risico’s de netwerken van de partij en van de kandidaat met zich mee kunnen brengen (bijvoorbeeld vriendjespolitiek of oneerlijke beïnvloeding).

7. Laat kandidaat-raadsleden een code of verklaring ondertekenen

Sommige politieke partijen laten kandidaat-raadsleden voor de definitieve vaststelling van de lijst een code of verklaring ondertekenen. Daarin staat een aantal regels en voorwaarden die de partij voor politieke ambtsdragers stelt. Bijvoorbeeld dat kandidaten geen lid zijn van een andere politieke partij. Dat ze de grondslag, het doel, de kernwaarden en de vuistregels integriteit van de partij onderschrijven. Of dat ze zich houden aan de statuten en reglementen van de partij. Door zo’n verklaring te ondertekenen, geven kandidaat-raadsleden aan dat ze de regels en voorwaarden kennen en dat zij zich eraan zullen houden.

Werving en selectie kandidaat-wethouders

Na de verkiezingen starten de coalitieonderhandelingen. Als jouw partij in de coalitie komt, zul je ook wethouders leveren die namens je partij de gemeente mede gaan besturen. Als partij draag je daarvoor een kandidaat aan. De gemeenteraad stemt over de voordracht van de wethouder en benoemt deze vervolgens.

Het is belangrijk dat ook in de procedure van het zoeken tot aan het benoemen van wethouders, aandacht wordt besteed aan integriteit. Net als raadsleden moeten bestuurders eerlijk en oprecht zijn en niet chantabel of omkoopbaar. Dat wethouders integer en daardoor ook weerbaar zijn voor oneigenlijke druk, is in het belang van henzelf, in het belang van jouw partij én in het belang van de kwaliteit van het openbaar bestuur.

Het is de verantwoordelijkheid van verschillende betrokkenen dat een gemeente wordt geleid door integere bestuurders: de kandidaat-bestuurders zelf, de burgemeester, de gemeenteraad, de gemeentesecretaris én de politieke partijen. Gemeenten voeren daarvoor vaak een integriteitstoets of risicoanalyse uit. In de toekomst wordt dat wellicht verplicht. Meer informatie over het uitvoeren van een risicoanalyse lees je in de Handleiding basisscan integriteit voor kandidaat-bestuurders van het ministerie van BZK. In deze module concentreren we ons op de rol en verantwoordelijkheid van de politieke partijen.

1. Maak een profielschets

Net als voor kandidaat-raadsleden, start je de zoektocht naar kandidaat-wethouders ook al ruim voor de verkiezingen. Dat doe je door het maken van een profielschets. Daarin maak je duidelijk wat voor jouw partij een goede wethouder is en wat je van diegene verwacht. Over welke competenties, kennis en vaardigheden en ervaringen moeten je kandidaten beschikken? Welke persoonskenmerken vinden jullie belangrijk? Welke uitgangspunten moeten de kandidaten onderschrijven? Het is belangrijk hierin ook al aan te geven wat je op het gebied van integriteit en weerbaarheid verwacht van kandidaten.

2. Maak gebruik van de stappen van integriteitstoetsing voor kandidaat-raadsleden

Een wethouder hoeft geen lid te zijn van een politieke partij. Je kunt dus zowel een wethouder kiezen van binnen je partij, als van buiten je partij. In beide gevallen kun je gebruikmaken van de stappen voor integriteitstoetsing die in deze module voor kandidaat-raadsleden worden opgesomd. Voor kandidaat-wethouders is het immers minstens even belangrijk dat zij zich tijdig bewust zijn van mogelijke integriteitsrisico’s vanuit hun werkkring in heden en verleden, vanuit hun netwerken en privéleven.

3. Laat je informeren over integriteitstoetsing en risicoanalyse door je gemeente

Als politieke partij ben je er verantwoordelijk voor dat je integere en weerbare kandidaat-wethouders aandraagt. Het is vervolgens de verantwoordelijkheid van de gemeenteraad om over deze kandidaten te stemmen en hen te benoemen. Daarin dragen ook de raad en de gemeente verantwoordelijkheid voor een integer en weerbaar bestuur. Om de integriteit en weerbaarheid van het lokaal bestuur te versterken, voeren veel gemeenten een integriteitstoetsing of ‘risicoanalyse integriteit’ uit. De minister van BZK wil met het ‘Wetsvoorstel bevorderen integriteit en functioneren decentraal bestuur’ zo’n risicoanalyse verplicht stellen. Gemeenten voeren deze risicoanalyses op dit moment op verschillende manieren uit.

Het wetsvoorstel verplicht alle gemeenten om een risicoanalyse uit te voeren, waarbij voor alle gemeenten de ondergrens vaststaat en dus gelijk is. Uiteraard blijft er ruimte voor de gemeenteraad om accenten te leggen bij onderwerpen die voor de eigen gemeente tot kwetsbaarheden kunnen leiden. De Handleiding basisscan integriteit voor kandidaat-bestuurders biedt handvatten voor de vormgeving van de risicoanalyse.

De risicoanalyse biedt inzicht in de kwetsbaarheden van de kandidaat-wethouder die een rol zouden kunnen spelen bij de benoeming en de portefeuilleverdeling. Dit inzicht geeft de kandidaat-wethouder, maar ook de rest van het gemeentebestuur, houvast om het gesprek te voeren over de eigen integriteit en de integriteit van het gemeentebestuur als geheel, om zo kwetsbaarheden in kaart te brengen en  integriteitsschendingen te voorkomen.

Het is belangrijk dat je je als politieke partij tijdig door de gemeente laat informeren over de aard en de inhoud van de risicoanalyse in jouw gemeente, zodat je je kandidaat-bestuurders daar goed op kunt voorbereiden.

Meer informatie over integriteit en weerbaarheid van het lokale bestuur:

• Website voor politieke ambtsdragers van het ministerie van BZK
• Netwerk Weerbaar Bestuur
• Handreiking & modelgedragscodes integriteit
• Handleiding Basisscan voor kandidaat-bestuurders