Katrien Termeer (ROB): ‘Herwinnen overheidsgezag gaat niet vanzelf’

Van klimaat, stikstof en toeslagen tot vluchtelingen en aardbevingen: het lijkt wel alsof de overheid van de ene crisis in de andere belandt. En niet langer het gezag heeft om die crises daadkrachtig aan te pakken. Is dat zo? Hoe komt dat dan en hoe lossen we het op? De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) onderzocht het en overhandigde recent een agenda voor het herwinnen van gezag aan minister Bruins Slot van BZK. ‘Afkalvend overheidsgezag is ernstig’, zegt ROB-lid Katrien Termeer. ‘Om gezag te herwinnen moet de overheid er werk van maken bekwaam, betrouwbaar en betrokken te zijn.’ Dat geldt ook op lokaal niveau, aldus Termeer.

Er lijkt iets aan de hand met het gezag in ons land. Maar wat precies, blijft vaag. Daarom ging de Raad voor het Openbaar Bestuur afgelopen jaar aan de slag om dat te onderzoeken en met eerste ideeën te komen om het gezag van het openbaar bestuur te herwinnen. Resultaat is het gepubliceerde signalement ‘Gezag herwinnen. Over de gezagswaardigheid van het openbaar bestuur’. De publicatie heet bewust een signalement, vertelt Katrien Termeer, hoogleraar bestuurskunde (WUR) en lid van de ROB. ‘Het is geen advies met pasklare oplossingen. We signaleren ontwikkelingen, geven eerste kapstokken en daarmee een aanzet voor de discussie over hoe we het gezag van het openbaar bestuur kunnen versterken.’

Besturen met gezag is legitiemer

Is het echt zo dat het overheidsgezag afneemt? ‘Ja’, zegt Termeer. ‘Maar we moeten dat wel nuanceren. Er is geen algehele gezagscrisis in ons land. Vergeleken met veel andere landen doen we het zelfs goed. Maar er zijn wel terreinen waarop het gezag van de overheid afkalft. Denk daarbij aan alle onderwerpen waar we ‘crisis’ of ‘affaire’ achter zetten, zoals de stikstofcrisis of de Toeslagenaffaire.’ En is dat afkalvende gezag eigenlijk erg? Kritische burgers houden de overheid toch scherp? ‘Tot op zekere hoogte klopt dat’, beaamt Termeer. ‘Maar als steeds meer mensen de overheid wantrouwen of zelfs helemaal afhaken, is dat wel ernstig. We moeten als samenleving grote, ingewikkelde vraagstukken oplossen. Dat lukt alleen met een overheid die gezag heeft en uitstraalt. Anders moet de overheid haar toevlucht nemen tot onvrijwillige vormen van macht, zoals dwang. Besturen met gezag werkt beter en is legitiemer.’

Investeer in bekwaamheid

De ROB signaleert verschillende oorzaken voor het afnemende gezag. En in die oorzaken liggen ook de aanknopingspunten om het gezag te herwinnen, zegt Termeer. ‘Allereerst heeft de overheid, onder andere door steeds meer diensten en voorzieningen uit te besteden, zelf aan kennis en kunde verloren. Daardoor is de overheid minder bekwaam geworden en wordt zij ook als minder bekwaam gezien. Je hebt immers alleen gezag als je weet waar je het over hebt. Onze aanbeveling is dan ook om te investeren in bekwaamheid. Zorg bijvoorbeeld dat je meer kennis en expertise zelf in huis hebt en dat je in staat bent om op de langere termijn te denken, in plaats van je te laten leiden door de waan van de dag.’

Wees betrouwbaar

Tweede oorzaak ligt in afgenomen betrouwbaarheid van de overheid. Termeer: ‘De overheid is de afgelopen decennia steeds meer gaan besturen vanuit efficiency en effectiviteit, met minder oog voor de gevolgen van het beleid voor burgers, bedrijven en organisaties. Dat maakt dat mensen zich afvragen of de overheid wel het goede met hen voorheeft. Daarom moet de overheid investeren in betrouwbaarheid: denk na over de gevolgen van je beleid, beloof alleen dingen die je kunt waarmaken, wees consistent en voorspelbaar.’

Toon je betrokken

En ten derde moet de overheid investeren in betrokkenheid. De ROB signaleert dat het gezag van de overheid nog steeds van boven naar beneden is georganiseerd, terwijl de samenleving de afgelopen decennia steeds ‘horizontaler’ is geworden. Bovendien communiceert de overheid steeds meer via digitale systemen, waardoor de kloof met juist de meest kwetsbare mensen in de samenleving alsmaar groter wordt. ‘Bijvoorbeeld bij de Toeslagenaffaire zie je dat er nauwelijks nog verbinding is tussen het openbaar bestuur en de leefwereld van de burgers’, zegt Termeer. ‘Wat betekent het als je iedereen op voorhand als potentieel fraudeur aanduidt?’ De overheid moet dus op zoek naar manieren om wérkelijk met burgers in contact te komen, aldus de ROB, door hen beter te betrekken bij beleidsvorming. Burgerpanels of -beraden kunnen daarvoor een middel zijn. Maar hoe bereik je de mensen die het meest onder beleid te lijden hebben, maar die soms moeilijk vindbaar zijn? ‘Dat is ingewikkeld’, geeft Termeer toe. ‘De ROB biedt daar niet direct een oplossing voor, maar we willen er graag over meedenken. Het is nodig dat we in ons beleid juist ook rekening houden met het perspectief van de meest kwetsbare mensen. Velen van hen haken af omdat ze teleurgesteld zijn. Daar moeten we een stevig publiek debat over voeren.’

Gelijke financiering lokale partijen nodig

Geldt dit alles alleen voor de Rijksoverheid of ook op lokaal niveau? ‘Het afkalvende gezag zien we op alle niveaus’, zegt Katrien Termeer. ‘Ook in gemeenten moeten politiek en bestuur aan de slag om gezag te herwinnen.’ Wat betekent dat voor vertegenwoordigers van lokale partijen? ‘Ik denk dat de groei van lokale partijen juist ook te maken heeft met afnemend vertrouwen van mensen in landelijke partijen en politici. Lokale partijen zijn goed in het leggen van verbinding met inwoners. Investeer in die betrokkenheid en wees betrouwbaar. Ook op lokaal niveau moet je alleen dingen beloven die je kunt waarmaken.’ En hoe kunnen lokale partijen hun bekwaamheid versterken, als zij daar geen steun vanuit het Rijk voor krijgen? ‘De ROB pleit al heel lang voor betere ondersteuning voor raadsleden en ook voor gelijke financiering voor lokale partijen. Dat staat al in een advies van ons uit 2016.’

De komende tijd gaat de ROB, liefst met zoveel mogelijk gesprekspartners, de discussie voeren over het herwinnen van het overheidsgezag. Dat is noodzakelijk, benadrukt Termeer. ‘Laten we onze democratie en rechtsstaat koesteren. Het is niet hopeloos, maar herwinnen van gezag gaat niet vanzelf, we zullen er hard voor moeten werken.’

Meer informatie:

Lees hier het ROB-rapport ‘Gezag herwinnen. Over de gezagswaardigheid van het openbaar bestuur’.

De ROB organiseert in november de Maand van het Gezag. Wil je daar meer over weten, of zelf iets organiseren, mail dan naar info@raadopenbaarbestuur.nl o.v.v. 'Maand van het Gezag'.