Lokale partijen: gelijkgestemde familie of allemaal anders?

19 april 2021

Ze vormen de grootste ‘politieke familie’ van Nederland. Maar betekent dat ook dat lokale politieke partijen qua gedachtegoed op elkaar lijken? Of vormen ze een bonte verzameling van uiteenlopende partijen zonder al te veel onderlinge ideologische overeenkomsten? Politicoloog Simon Otjes van de Universiteit Leiden onderzocht dit aan de hand van een paar duizend verkiezingsprogramma’s. Hij deed verrassende ontdekkingen.

‘Lokale partijen zijn een witte vlek in de politicologie’, antwoordt Otjes op de vraag wat hem dreef tot zijn onderzoek naar de ideologie van deze partijen. ‘Dat vind ik apart. Gemeenten krijgen steeds meer verantwoordelijkheden en lokale partijen dus ook. Ik wil graag weten hoe zo’n belangrijk onderdeel van onze democratie functioneert. Lijken lokale partijen op elkaar, of juist helemaal niet? Wat zijn dan de overeenkomsten en waar verschillen ze? Dat wilde ik met mijn onderzoek uitvinden.’

Goudmijn

Otjes onderzocht daarvoor de verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen die in 2018 met een lijst meededen aan de gemeenteraadsverkiezingen. Hij verzamelde bijna 3000 programma’s, waarvan ruim 800 van lokale partijen. Daarnaast vond hij – met behulp van studentassistenten en anderen – ook nog zo’n twee derde terug van de verkiezingsprogramma’s van de partijen die meededen aan de gemeenteraadsverkiezingen van 2014. ‘Daarmee hadden we natuurlijk een goudmijn aan informatie in handen’, zegt Otjes. Hij bekeek de programma’s op drie aspecten: hun anti-elitaire karakter, hun lokalisme en hun links-rechtspositie. Voor alle drie die aspecten stelde hij een hypothese, een verwachting op. ‘Omdat lokale partijen vaak uit onvrede ontstaan met de gevestigde orde, verwachtten we dat verkiezingsprogramma’s van lokale partijen anti-elitairder zouden zijn dan die van landelijke partijen. Ook verwachtten we dat ze lokalistischer zouden zijn dan de programma’s van afdelingen van landelijke partijen. Lokale partijen zijn immers vooral georiënteerd op wat er speelt in hun gemeente. Wat betreft de links-rechtspositie verwachtten we dat lokale partijen moeilijk in te delen zouden zijn en verspreid zouden zijn over links en rechts.’

Woordgebruik

Hoe check je dit soort aspecten in verkiezingsprogramma’s? Moet je ze daarvoor allemaal lezen? ‘Nee hoor, dat hoeft niet’, antwoordt Otjes. ‘We hebben de programma’s geanalyseerd aan de hand van kwantitatieve, geautomatiseerde technieken, gericht op het woordgebruik. Zo komt in programma’s van linkse partijen bijvoorbeeld vaak het woord ‘eerlijk’ voor en in meer rechtse programma’s het woord ‘vrij’. Anti-elitaire partijen gebruiken woorden als ‘leugen’ en ‘bedrog’. Voor lokalisme kijken we of programma’s verwijzen naar specifieke locaties in een gemeente, zoals een bepaalde straat of de naam van het lokale zwembad. Door programma’s op dat soort woorden te screenen, krijg je een vrij goed beeld van waar ze staan op de drie factoren die we wilden onderzoeken.’

Verwachtingen deels bevestigd

Welke resultaten leverde dat op? De verwachting dat lokale partijen meer anti-elitair zouden zijn dan lokale afdelingen van landelijke partijen, kwam ten dele uit. ‘Over het algemeen bevatten programma’s van lokale partijen meer anti-elitaire woorden dan de programma’s van landelijke partijen’, zegt Otjes. ‘Zij hebben dus gemiddeld een anti-elitair karakter. Toch zijn lokale partijen middenmoters als je ze vergelijkt met een partij als de PVV, die nog veel meer anti-elitaire woorden gebruikt. De verwachting dat lokale partijen meer gericht zouden zijn op lokale thema’s dan landelijke, werd bevestigd, aldus Otjes. ‘Lokale partijen verwijzen vaker naar specifieke plekken in de gemeente in vergelijking met landelijke partijen.’

De uitkomst van de links-rechtspositie van lokale partijen was opmerkelijk. ‘Dat deze partijen erg gespreid zouden zijn van links tot rechts, blijkt niet te kloppen. De meeste lokale partijen bevinden zich in het politieke midden, en dan vooral aan de rechterkant daarvan. Gemiddeld genomen zijn lokale partijen centrumrechtse partijen. Dat had ik niet verwacht. Ik had gedacht dat het sterker uiteen zou lopen van links tot rechts.’

Herkenbaar?

Samengevat concludeert Otjes in zijn onderzoek dat de gemiddelde lokale partij een ‘centrumrechtse anti-elitaire lokalistische partij’ is. Tijdens een webinar van het Kennispunt, waarin hij de resultaten van zijn onderzoek presenteerde, bleken vertegenwoordigers van lokale partijen zich daar deels in te herkennen. ‘Het lokalistische karakter was voor hen zeker herkenbaar. Wat betreft het anti-elitaire zagen de meeste aanwezige vertegenwoordigers hun partij ongeveer in het midden, wat aansluit bij de resultaten van ons onderzoek. De uniformiteit als het gaat om links en rechts herkenden de partijen niet. Zij hebben het idee dat ze op dat gebied juist wel gespreid zijn.’

Van elkaar leren

Overall conclusie van het onderzoek is dat lokale partijen meer op elkaar lijken dan je op het eerste gezicht zou verwachten. Welke lessen kunnen lokale partijen daaruit trekken? ’Uit de programma’s blijkt dat lokale partijen over het algemeen een centrumrechtse positie, een anti-elitaire opstelling en aandacht voor lokale thema’s met elkaar delen. Dat biedt kansen om krachten te bundelen en zelfbewust als familie op te treden. Door banden met elkaar aan te gaan en een netwerk op te bouwen, kunnen lokale partijen van elkaar te leren.’

Voor de onderzoeker Otjes valt er ook nog veel te leren, vindt hij. ‘Ons onderzoek nodigt zeker uit tot een vervolg. Interessant is bijvoorbeeld wat er gebeurt bij coalitieonderhandelingen. Hun oriëntatie op lokale thema’s maakt lokale partijen misschien wel geschiktere coalitiepartijen dan afdelingen van landelijke partijen. Maar hun anti-elitaire opstelling kan er juist voor zorgen dat ze mínder aantrekkelijk zijn als coalitiepartners. Ik ben benieuwd hoe dat in de praktijk gaat. Daar wil ik graag verder onderzoek naar doen.’

Het webinar waarin Simon Otjes zijn onderzoek en de resultaten ervan presenteerde, kun je hier terugkijken. Het onderzoek is ook te lezen in de bundel Lokale politieke partijen in de praktijk.